Odleżyny stanowią jeden z poważniejszych i częściej spotykanych problemów u chorych onkologicznych, zwłaszcza w terminalnym okresie ich choroby. Dlatego celowe i zasadne jest przedstawienie (przypomnienie) podstawowych zasad postępowania pielęgnacyjnego w takich sytuacjach.

Przyczyny powstawania odleżyn dzielimy na wewnątrzustrojowe i zewnątrzustrojowe.

Do tych pierwszych zaliczamy:

wychudzenie, niedobór białek i witamin, niedokrwistość, brak ruchu, współistnienie cukrzycy, starość, brak snu, otępienie (i związany z tym mniejszy zakres samoobsługi), nietrzymanie moczu i stolca, uszkodzenia neurologiczne;

Zaś do tych drugich:

ucisk, tarcie, rozciąganie i urażanie skóry, sfałdowanie pościeli u chorych przewlekle leżących, brak lub niewłaściwa pielęgnacja, zakażenia skóry, brud.

Pacjent onkologiczny narażony jest na działanie wielu leków i substancji alergizujących skórę (co pośrednio przyczynia się do powstania odleżyn), jak na przykład:

  • Maści przeciwhistaminowe,
  • Preparaty neomycyny,
  • Alkohol etylowy i leki na nim oparte,
  • Lanolina,
  • Maści miejscowo znieczulające (oprócz Lidokainy)
  • Venflony, plastry, cewniki, sztuczna pościel.

Miejscami najczęstszego występowania odleżyn są, zależnie od pozycji ciała, w jakiej przebywa pacjent:

  • okolica kości krzyżowej, pięty, grzebień łopatki, potylica, wyrostki kolczyste kręgów lędźwiowych – u chorych leżących na plecach;
  • kolana, żuchwa, okolice kości piszczelowych, grzebienie kości biodrowych – u chorych leżących na brzuchu;
  • guzy kulszowe i łokcie – u chorych siedzących; oraz
  • krętarz kości udowej, uszy, kostki – u chorych leżących na boku.

Wyróżniamy pięć stadiów zaawansowania odleżyn:

  • 1A – skóra nie jest uszkodzona, ma wygląd rumienia utrzymującego się dłużej niż 30 minut i blednącego po tym czasie,
  • 1B – skóra nie jest uszkodzona, rumień jednak po w/w czasie nie blednie,
  • 2   – nadżerka,
  • 3   – pęcherz / strup,
  • 4   – czyste owrzodzenie z ziarniną w dnie,
  • 5   – zakażone owrzodzenie lub obecność szarego nalotu w dnie.

Leczenie zależy od stadium rozwoju odleżyny:

  • W stadium 1 przede wszystkim należy znieść ucisk na skórę (w stopniu 1A na przynajmniej 4 godziny, a w stopniu 1B – na 48 godzin). Skóry nie wolno pocierać ani macerować. Należy ją natomiast wietrzyć i suszyć.
  • W stadium 2 nasze postępowanie powinno zmierzać do zniesienia ucisku oraz pokrycia rany opatrunkiem półprzepuszczalnym (Tagaderm, Opsite, Bioclusive – pod warunkiem, że nie ma wysięku).
  • W stadium 3 należy znieść ucisk, w przypadku obecności pęcherza nie wolno go usuwać ani przekłuwać, tylko pokryć opatrunkiem półprzepuszczalnym. W razie obecności strupa – należy opracować chirurgicznie, jeżeli rokujemy przeżycie pacjenta dłuższe niż 4 tygodnie (w przeciwnym razie zostawiamy strup bez leczenia).
  • W stadium 4 stosujemy (oprócz zniesienia ucisku) opatrunki hydrokoloidowe (Granuflex) i/lub podchloryn sodowy lub Betadine do opatrunków.
  • W ostatnim, 5 stadium rozwoju, także znosimy ucisk na skórę i stosujemy opatrunki hydrokoloidowe oraz – w razie zakażenia tkanek – antybiotyk o szerokim spektrum działania lub Metronidazol.

W przypadku odleżyn o stopniu zaawansowania 1 – 3 podstawowym działaniem jest profilaktyka dalszego rozwoju odleżyn. Dlatego:

  • Należy dbać o skórę, by była zawsze czysta i sucha,
  • Fałdy skórne należy myć kilka razy w ciągu dnia niealergizującym mydłem,
  • Skórę należy delikatnie i starannie nacierać maściami (maść witaminowa, oliwka kosmetyczna, wazelina). Jeżeli jednak doszło już do uszkodzenia skóry nie należy używać maści,
  • Należy zrezygnować z preparatów opartych na alkoholu etylowym, gdyż ten, poprzez wysuszanie skóry, ułatwia jej pękanie,
  • Należy także ostrożnie stosować pudry, proszki i talki, gdyż te, łącząc się z wysiękiem, tworzą zbite grudki, które łatwo mogą uszkadzać skórę,
  • Pościel, w jakiej leży chory powinna być wykonana z materiałów naturalnych, bez sztucznych dodatków. Najlepsza jest nakrochmalona pościel z lnu, gdyż nie ma ona tendencji do układania się w fałdy.

W przypadku odleżyn o wyższych stadiach zaawansowania (4 – 5) należy pamiętać, że tu dodatkowo zapobiegamy powikłaniom odleżyn, takim jak:

  • Krwawienie – opanowujemy je stosując Spongostan lub przymoczki z 0,1% Adrenaliny,
  • Ból – zalecane jest stosowanie okładów z Benalginy (3% krem), przymoczek z Lignokainy (dostępna jest także w żelu i aerozolu) ewentualnie poprzez blokady, ostrzykiwanie odleżyn środkami przeciwbólowymi lub stosowanie ogólne leków przeciwbólowych.
  • Infekcja – najczęściej opanowanie jej należy zacząć od chirurgicznego opracowania rany. Zasadą jest jednak ograniczona interwencja chirurgiczna, zmierzająca do usunięcia „na ostro” skalpelem tkanek martwiczych bez ryzyka krwawienia czy innych powikłań. Leki przeciwbakteryjne czy przeciwgrzybicze, zależnie od sytuacji, stosujemy miejscowo lub ogólnie. Uważa się, że nie wystarczy stosowanie samych antyseptyków, gdyż za nadkażenia i opóźnienia w gojeniu ran odpowiedzialne są bakterie beztlenowcowe,
  • Wydzielina z rany –  w przypadku odleżyn bez cech infekcji polecany jest Granuflex, przy odleżynach głębokich i zainfekowanych – Debrisan, a w razie dużego wysięku przy rozległych odleżynach – Lyofoam C,
  • Nieprzyjemny zapach z rany – korzystne efekty przynosi stosowanie 1-2% wody utlenionej, Metronidazolu, Betadine oraz opatrunków opartych na węglu drzewnym (Actisorb czy Lyofoam C). Dobre efekty daje także (jeżeli nie mamy dostępu do takich opatrunków) zwykły, naturalny jogurt.

Przykład karty zapobiegania i kontroli odleżyn (w skali Douglas):

 

Cecha

obserwowana

Wyszczególnienie Punktów Wynik pacjenta
Stan odżywienia Dieta pełnowartościowaDieta niewłaściwa

Tylko płyny

Żywienie pozajelitowe

43

2

1

Aktywność Chodzi samodzielnieChodzi z trudnością

Porusza się na wózku

Stale leży w łóżku

Nie zmienia samodzielnie pozycji w łóżku

43

2

1

0

Czynność zwieraczy

 

 

Pełna sprawność zwieraczySporadyczne moczenie się

Nietrzymanie moczu

Całkowite nietrzymanie moczu

43

2

1

 

Ból

 

 

 

 

Brak bóluŚlad bólu

Ból okresowy

Ból związany z ruchem

Stały ból lub dyskomfort

43

2

1

0

Stan skóry

 

 

 

 

Brak zmianSkóra sucha, cienka

Zaczerwienienie, uszkodzenie

Uszkodzenie tkanek głębokich

43

2

1

Stan świadomości

 

Pełna świadomośćApatia

Zaburzenia świadomości

Śpiączka

43

2

1

                                                                                       suma

 

Jeżeli otrzymamy u danego pacjenta 18 lub mniej punktów oznacza to zwiększone ryzyko powstania odleżyn. Prawidłowa edukacja rodziny / opiekuna pacjenta w zakresie profilaktyki przeciwodleżynowej powinna obejmować naukę:

  • pielęgnacji skóry
  • oklepywania
  • zmiany pozycji ciała, oraz
  • dobór materaca przeciwodleżynowego

Aby utrzymać skórę pacjenta w jak najlepszej kondycji, a tym samym aby zmniejszyć ryzyko powstania odleżyn należy pamiętać o poniższych wskazówkach:

  • codziennie oglądać całą (o ile to możliwe) skórę pacjenta, poszukując miejsc zaczerwienionych, stwardniałych, łuszczących się, pokrytych pęcherzami,
  • stosować materace przeciwodleżynowe (podkład z gąbki lub futra uważa się za niewystarczający). Dobre efekty daje także stosowanie materaca wodnego (ponieważ jest on wykonany z gumy należy przykryć go bawełnianym lub lnianym prześcieradłem, by nie odparzał skóry),
  • często zmieniać chorym leżącym pozycję ciała,
  • w czasie przekładnia pacjenta należy go unieść, a nie przeciągać (unikamy uszkodzenia wrażliwej skóry w czasie pocierania),
  • najskuteczniejsze jest przekręcanie chorego „z boku na bok”, ale nawet niewielkie zmiany pozycji ciała mogą poprawić krążenie krwi w skórze,
  • chorzy siedzący powinni zmieniać punkt nacisku co około 20 minut,
  • w przypadku chorych z nietrzymaniem stolcu lub moczu, oraz u chorych otyłych, należy pamiętać o utrzymywaniu stałej higieny w okolicach krocza i fałdów skórnych,
  • wskazana jest dieta wysokobiałkowa z dodatkiem dużych ilości płynów, o ile nie koliduje to z innymi zaleceniami lekarskimi,
  • starać się uaktywniać chorych psychicznie, skierowując ich uwagę poza chorobę.

Autor:
Dr n. med. Robert Wiraszka
Specjalista onkolog